رنگ اون چیزیه که تمام زندگی مارو خلق کرده و میکنه. چیزی که باعث خلق یک فرش و اثر هنری جذاب میشه، رنگ و استفاده از رنگ های خاص و هماهنگ در کنار یکدیگره. جالبه بودنید ایرانی ها در زمنیه رنگریزی الیاف فرش نیز حرف اول رو میزنند. امروز میخوایم با انواع رنگریزی الیاف فرش و مراحل رنگریزی الیاف فرش آشنا بشیم. پس با ما همراه باشید تا یه عالمه اطلاعات مهم و کاربردی درباره رنگریزی الیاف فرش ها یاد بگیریم.
تاریخچه رنگرزی ایران
همه ما میدونیم که ایران نماد فرش در کل جهانه و بهترین فرش ها و قدیمی ترین فرش ها متعلق به کشور ایرانه. رنگریزی الیاف فرش هم یک قسمتی از مراحل آماده سازی الیاف فرشه که سابقه آن در ایران برابر با سابقه بافت فرشه. تاریخچه دقیق صنعت رنگریزی به تاریخ اسلام برمی‌گردد و در دوره ساسانی خیلی توجه بیشتری به این صنعت شد. به همین دلیل هم قالی ها و فرش های مربوط به دوره ساسانی از زیباترین و ارزنده ترین فرش های تاریخ به شمار می‌روند.
ترفندی که ساسانیان در رنگریزی الیاف ها یا پارچه ها استفاده می‌کردند کمی با بقیه انواع رنگریزی متفاوت بوده. رنگ های تولید شده در دوره ساسانی خیلی زننده و تند نبوده و درخشش آنها متعادله و ماهرانه انتخاب و تولید میشدند.
با این پیشرفت هایی که رنگریزی در دوره ساسانی داشت، در دوران آل بویه و سلجوقیان کارگاه های رنگریزی تاسیس شدند که کار بافت فرش نیز در کنار آن انجام میشد. به این صورت که بافنده به همراه رنگریز در روند خلق طرح و نقش جذاب مناسب و دلنشین برای فرش موثر بودند. آوازه رنگریزی ایرانیان و درک و استفاده از ارزش هر رنگ در کل ایران پیچیده شده است.
انواع رنگرزی الیاف فرش
در حال حاضر رنگریزی الیاف ها در دو صورت انجام میشه:
• رنگریزی سنتی
• رنگریزی صنعتی
حالا میخوایم با هرکدوم از این نوع رنگریزی ها به صورت مفصل آشنا بشیم. پس بزن بریم.
آبزارآلات مورد نیاز برای رنگرزی
قراره که ما الیاف فرش رنگریزی کنیم؛ پس طبیعتا به یک سری وسایل و ابزارآلات نیاز داریم. اما چه وسایلی برای رنگریزی سنتی الیاف فرش نیازه؟
• ظرف یا پاتیل
این ظرف که به حمامی هم معروفه همون ظرفی هست که الیاف رو به همراه رنگ دانه ها داخل اون قرار میدیم. این ظرف باید دربرابر حرارت مقاوم باشه و رنگ پذیر نباشه. معمولا از پاتیل های استیلی یا مسی برای رنگریزی الیاف ها استفاده میشه.
• ترازو
از ترازو برای توزین الیاف ها استفاده میشه
• ترمومتر
از ترمومتر برای اندازه گیری دمای الیاف و آب داخل پاتیل استفاده میشه.
• همزن
همزن ما باید از جنس چوب باشه و برای همزدن الیاف های داخل پاتیل استفاده میشه.
• ظروف شیشی
از این ظروف برای اندازه گیری میزان اسید ها و قلیاها استفاده میشه که برای ساخت هر رنگی مهم و حیاتیه.
• نمك هاي فلزي
نمک های فلزی مثل زاج سفيد، زاج سبز، زاج سياه، دي کرومات سديم، کلريد قلع و... که برای پخت و ساخت رنگ ها نیازه.
• مواد قليايي
مواد قليايي مانند سود و آمونياك و...
• اسیدها
قدیم ها که انواع اسید وجود نداشت از دوغ استفاده میشده اما امروزه از سيد تارتاريك، اسيد لاكتيك، اسيد اگزاليك، اسيد استيك، اسيد سيتريك و اسيدهاي معدني مانند اسيد سولفوريك و اسيد کلريدريک استفاده میشه.
• آب
آبی که برای رنگریزی الیاف فرش استفاده میشه آب عادی نیست! آب مهم ترین رکن برای رنگریزی الیاف فرشه و باید از شرایط و موارد خاصی برخوردار باشه تا رنگ با کیفیتی حاصل بشه. خب تا اینجا با تمامی ابزارآلاتی که برای رنگریزی نیاز داریم، آشنا شدیم. حالا وقت عمله.
دقت کنید که اگه هر کدوم از مراحل رنگریزی اشتباه انجام بشه و یا دقت نشه، کل رنگ خراب میشه و سرمایه شما از بین میره. پس باید هنگام رنگریزی خیلی زیاد دقت کنید و مو به مو مراحل رنگریزی را انجام بدید.
مراحل رنگرزی سنتی
اول از همه ما پاتیل رو روی آتیش میزاریم. این آتیش میتونه با نفت یا گاز باشه. یادتون نره که جنس پاتیل شما باید از مس یا استیل باشه تا عملیات رنگریزی به خوبی انجام بشه. ما پشم ها و الیاف ها را به صورت کلاف و ریسیده نشده داخل پاتیل قرار میدیم.
حالا نوبت استفاده از رنگ دانه هاست. ما رنگ دانه ها و یا رنگ ها را به پاتیل اضافه میکنیم و بعد مرحله آبگیری رو انجام میدیم. مرحله آبگیری در ابعاد کم کم صورت میگیره تا مبادا کیفیت رنگ خراب بشه و رنگ مورد نظر بدست نیاد. تو کارگاه هایی که به صورت سنتی رنگریزی انجام میشه، تمامی مراحل با استفاده از دست انسان و زیر نظر استادکار ها انجام میشه تا رنگ تضمینی حاصل بشه.
مراحل رنگرزی صنعتی
برعکس کارگاه های سنتی، تمامی کارها در کارگاه های صنعتی توسط ماشین آلات و به صوت مکانیزه انجام میشه. ما در کارگاه های صنعتی دیگه پاتیل نداریم و از دیگ بخار استفاده میکنیم. پشم ها هم به صورت نخ رنگریزی میشوند. دقت کنید که پشم ها و الیاف ها باید قبل از رنگریزی به خوبی شسته شده باشند تا هیچ چربی روی اونها نباشه؛ چون چربی موجود روی الیاف نمیزاره پشم و الیاف به خوبی رنگریزی بشه.
این شستشو توسط صابون های مخصوص که به آنها صاوبن صنعتی یا دترجنت صنعتی گفته میشه، انجام میشه.
اول از همه ما نخ ها را شل پیچی میکنیم که اینکار توسط دستگاه اشلاب فورس انجام میشه. به این صورت که نخ ها را به صورت شل دور بوبین های مخصوص رنگریزی که سوراخ دارد، می‌پیچد. دلیل این سوراخ ها نیز نفوذ رنگ به داخل تمامی نخ هاست.
معمولا قطر این بوبین ها 5.17 سانتی متر است.
حالا که بوبین ها آماده شد، اونها رو داخل محفظه بوبین ها قرار می‌دهند. بین بوبین ها باید فاصله وجود داشته باشه و نباید بهم بچسبند.
در کل ما دو نوع محفظه مخصوص بوبین داریم:
• محفظه بوبین کوچک با ظرفیت 330 بوبین که به طور کل 250 کیلو گرم وزن داره.
• محفظه بوبین بزرگ با ظرفیت 660 بوبین که به طور کل 450 الی 500 کیلو گرم بسته به بزرگی و کوچکی بوبین ها وزن داره.
حالا دیگ بوبین های ما آماده رنگریزی هستند. ما محفظه بوبین هارو داخل دیگ بخارمون قرار میدیم.
تانگ های مختلفی به دیگ های بخار وصل هستند که یکی از آنها آب را و دیگری رنگ دانه هارا به داخل دیگ منتقل می‌کنند. عملیات اضافه کردن آب و رنگ دانه ها در حین رنگریزی انجام میشه.
دمای دیگ بخار برای رنگریری پشم و الیاف ها بسیار مهم و حیاتیه. دمای مناسب برای رنگریزی پشم ها 45 الی 50 درجه است. این دما به دیگ های بخار داده میشه و در حین رنگریزی پشم ها ممکنه تا 100 درجه نیز اضافه بشه. اگه دمای دیگ بخار بیشتر از این مقادیر بشه باعث میشه پشم ها نمدی بشوند.
عملیات رنگریزی صنعتی الیاف ها بین 45 الی 60 دقیقه طول میکشه و بعد از اون باید آب سرد به دیگ اضافه بشه تا دمای الیاف ها زیر 75 درجه بیاد و رنگ پس ندهند.
آب سرد از طریق لوله هایی که بین دو دیواره دیگ بخار وجود داره به داخل دیگ تزریق میشه واب خود دیگ تخلیه میشه. حدود 15 دقیقه پشم ها با آب سرد شستوشو داده میشند. از آمونیاک نیز برای ثابت شدن رنگ الیاف ها استفاده میشه.
از آنجایی که آمونیاک خاصیت بازی داره ما باید از اسید استفاده کنیم تا محتویات دیگ خنثی بشه. ما از اسید استیک استفاده میکنیم تا محیط دیگ خنثی بشه و بعد دیگ رو تخلیه میکنیم. حالا برای اینکه مطمعن بشیم هیچ اسیدی روی الیاف ها نمونده، یکبار دیگ پشم ها را با آب میشوریم. بعد بوبین هارو به داخل دستگاه سانتریفوژ و بعد دستگاه خشک کن قرار میدیم. عملیات آبگیری 60 دقیقه و عملیان خشک کردن حدود 3 الی 4 ساعت طول میکشه. حالا دیگ وقت آماده کردن الیاف برای بافنده هاست. پشم هارو به صورت محکم و سفت می‌پیچیند و بعد حدود 30 دقیقه حرارت می‌دهند تا پیچ اونها از بین بره و حالبت ملخی پیدا نکنه. تا اینجا با مراحل رنگریزی سنتی و صنعتی به صورت مفصل آشنا شدیم. اما بنظرتون چه مواردی در ساخت یک رنگ عالی تاثیرگزاره؟ یا چی باعث میشه یک رنگ خوب درنیاد و سرمایه رنگریز ها از بین بره؟
حالا قراره همین موارد رو باهم بررسی کنیم
عوامل تاثیرگزار در کیفیت رنگریزی
• جنس الیاف و ویژگی های آن
بخش مهمی از عملیات رنگریزی الیاف ها وابسته به نوع رنگریزی الیاف هاست. هر کدوم از الیاف های نساجی به بعضی از مواد رنگریز تمایل ذاتی دارند و رنگریز باید با توجه به الیافی که قصد رنگریزی اون رو داره، مواد رنگ ریزی رو انجام بده.
استفاده ای که قراره بعدا از این الیاف ها بشه هم خیلی مهم و تاثیرگزاره. مثلا اگه الیاف برای قالی بافی استفاده میشه باید دربرابر شستوشو، سایش و.. مقاوم باشه. پس باید از مواد رنگریزی استفاده بشه که این قابلیت ها را داشته باشه و ماندگار باشه. اما رنگریزی که برای پارچه لباس استفاده میشه باید دربرابر نور مقاوم باشه تا ماندگار باشه و زود از بین نره. پس از رنگ هایی استفاده بشه که دربرابر نور مقاوم باشه.
مواد رنگ ریزی مانند مواد رنگزا منجمله، مواد رنگرزی اسیدی، کرومی، متال و.. گرایش و هماهنگی خوبی با پشم دارند و برای رنگریزی الیاف فرش استفاده میشه.
• نوع ماده رنگزا
یکی از مهم ترین مواردی که در رنگریزی الیاف ها موثره، کیفیت ماده رنگزاست. کارخانه های زیادی هستند که مواد رنگزا تولید کرده و در اختیار تولیدکنندگان فرش قرار می‌دهند. این هنر و مهارت استاد رنگزاست که از مواد رنگده با کیفیت استفاده کنه تا الیاف مرغوبی رو حال کنه و رنگ اون الیاف ثابت و ماندگار بمونه.
• حمام رنگریزی
حمام رنگریزی همون پاتیل رنگریزی است که باید جنس اون متناسب با نوع رنگی که استفاده میکنه باشه. جنس پاتیل ما، دوار بودنش و حجمی که میتوننه رنگریزی کنه باید با میزان الیافی که میخوایم رنگریزی کنیم، هماهنگ باشه تا یک الیاف با کیفیتی حاصل بشه.
• آب
مهمترین شرط تحقق شفافیت رنگ مواد اولیه رنگریزی شده، آب مصرفی هنگام رنگریزیه. آب اون ماده کنترل کننده در هنگام رنگریزی الیاف هاست. وجود املاح کلسیم و منیزیم در این آبها باعث کدر شدن رنگ الیاف میشه. استفاده از سختی گیر آب از حداقل نیازهای کارگاه رنگرزی است که باید در تمامی کارگاه های رنگریز وجود داشته باشه.
• حرارت
یکی از مشکلاتی که رنگریزی سنتی داشت این بود که دما و حرارت در بخش های مختلفی از پاتیل برابر نبود. حرارت بخش مهمی از عملیات رنگریزی هست که برابرسرعت بخشیدن به این عملیات و کنترل کیفیت کار استفاده میشه. حرارت باید در تمامی بخش های دیگ یا پاتیل برابر باشه تا کیفیت رنگ تمامی الیاف ها و نخ ها برابر باشه.
• مواد کمکی
در کنار مواد رنگده و آب و دیگر موادی که برای نگریزی الیاف ها استفاده میشه، از مواد دیگری هم استفاده میشه که باعث راحت شدن کار و بهتر شدن کیفیت الیاف های رنگریز شده میشه.
بعضی از این مواد باعث نرم شدن آب، بعضی از آنها یک نواختی رنگ حاصله، بعضی از آنها باعث افزایش سرعت رنگریزی و.... میشوند. درست است که کیفیت مواد و مراحل کار رنگریزی بسیار مهم هستند، اما چیزی که باعث کیفیت بهتر الیاف فرش میشه، مهارت رنگریز و اطلاعات آن درباره الیاف و مواد رنگریزی است.
رنگریزی الیاف فرش تمام آن چیزی است که زیبایی طرح و نقش فرش رو تعیین میکنه. پس تا جای ممکن باید دقیق و با مهارت انجام بشه.