از گذشته های دور تا به امروز فرش ایرانی به دلایل متعددی همچون کیفیت، زیبایی و اصالت در سطح جهانی شناخته شده و دارای اعتبار ویژه ایست و بعد از کالاهای نفتی، فرش بیشترین میزان صادرات کالای غیرنفتی را به خود اختصاص داده است.
عوامل متنوعی سبب حفظ و بقاء فرش در طی سالیان متمادی شده است از جمله می توان به خلق طرح های زیبا، نقشه کشی، بافت و مراحل بعد از بافت اشاره نمود. برای خلق یک هنر زیبا هرچند بافنده حرفه ایی باشد باز برای تولید یک فرش بی نقص و زیبا میبایست از طرح و نقشه ای دقیق و با جزئیات کامل استفاده کرد، یکی از فاکتورهای مهم در تولید فرش اصیل و با کیفیت استفاده از طرح ها و نقشه های اصیل و بادقت است.
در زمینه طراحی فرش دوره های تخصصی زیادی برگذار میشود که شامل نقطه چینی و رنگ آمیزی فرش میباشد. مرحله رنگ آمیزی نقشه فرش همانند طراحی آن مهم میباشد به همین دلیل در زمان یادگیری لازم است با مبانی همچون شناخت رنگ و هارمونی رنگ ها، کنتراست و پخش رنگ آشنا شوید.
نقشه هر فرش از دو دیدگاه مورد توجه است نخست از نظر مهندسی تولید که نمایانگر برنامه و طرح برای بافت فرش یا پلان و طرح فرش است و دیگری از منظر هنری آن است که شامل خطوط، تصاویر و نگاره های فرش میباشد. طراح حرفه ایی فرش میبایست با تاریخچه نقشه یک فرش آشنا باشد تا بتواند محاسبات نخست و طراحی قسمت های مختلف نقشه فرش را به درستی انجام دهد.
نقشه کشی فرش در دسته صنایع دستی ایران قرار میگیرد و میتوان آنرا زیر شاخه طراحی و نقاشی سنتی ایران دانست. هنر زیبا شامل طراحی نقشه های متنوعی از انواع گوناگون فرش های تزئینی، گلیم، تابلویی، پرده ای، زیر پایی و ... دانست.
در گذشته های بسیار دور که استفاده از کاغذ نقشه کشی مرسوم نبوده، نقشه های فرش به صورت قطعات بافته شده برای بافندگان مهیا می شده است. به طور کلی نقشه فرش در دو دسته رایانه ای و سنتی یا دستی موجود میباشد.
نقشه فرش دستی یا سنتی
یک نکته مشترک در بین همه نقشه ها این میباشد که تمامی نقشه ها برحسب تراکم فرش در بافت محاسبه و بعد از آن روی کاغذهای که به صورت شطرنجی و مخصوص این کار است بسته به رج شمار طرح کشیده یا در اصطلاح نقطه چینی میشوند، با توجه به این موضوع برای طراحی و نقشه کشی فرش دو کار ضروری میباشد:
1- به دست آوردن طول و عرض فرش
2- مشخص کردن تعداد چله هایی که در عرض نقشه باید طراحی شود
برای نقشه های سنتی، کاغذی که مد نظر است در ابتدا جدول بندی میشود به نحوی کخ که در هر مربع آن 10 خانه عرضی و 10 خانه طولی وجود داشته باشد، هر مربع کوچک حاصل از این تقسیم بندی در واقع یک گره یا ریشه در فرش میباشد. در حال حاضز نقشه های سنتی به دو روش بافته میشوند، یکی به روش متقارن به عنوان مثال بافت ترکی و یا روش غیر متقارن یا فارسی باف می باشد.
مهمترین تفاوت نقشه های طرح فارسی باف با ترکی باف
در نقشه های نامتقارن یا فارسی باف، منحصرآ رنگی که برای بافت فرش استفاده میشود بر روی سطح فرش کشیده می شود ولی در روش ترکی باف، رنگ ها سایه زده شده ولی رنگ اصلی توسط کدهای از پیش تعریف شده ایی به صورت عدد روی نقشه فرش نوشته میشود.
برای بافت نقشه های ترکی بافنده از روی جدول یا مستوره ایی که پایین هر عدد نخ قرار گرفته است استفاده میکند. رنگ آن عدد را انتخاب و شروع به بافت نقش می کند.
از دیگر تفاوت های این دو نوع بافت، اختلاف در رج شمار طرح است. در نوع فارسی باف رج شمار فرش 6.5 cm و در نوع ترکی رج شمار فرش 7 cm میباشد. بعد از این محاسبات، عملیات نقشه کشی آغاز میشود.