آنچه زیبایی طرح فرش را به تصویر می‌کشد، رنگ فرش است. رنگ در دنیای ما انسان ها اهمیت زیادی داشته و تاثیر زیادی بر روح و روان ما دارد. این تاثیرات بقدری است که زیر شاخه روانشناسی رنگ ها بر افراد را به وجود آورده است. یکی از ویژگی های متمایز کننده فرش کاشان از دیگر فرش ها، رنگ و رنگبندی آن است. استفاده از رنگ های هماهنگ و گاه متضاد در کنار یک دیگر باعث خلق فرشی شده که نظر هر بیننده ای را به خود جلب می‌کند. تاثیر رنگ بر زیبایی فرش بقدری است که گاها یک طرح فرش یکسان با دو نوع رنگبندی نتیجه کاملا متفاوت بر افراد و محیط خواهد داشت.
گفتیم که یکی از ویژگی های متمایز کننده فرش کاشان از دیگر فرش ها، رنگبندی و نوع رنگریزی آن است. در ادامه میخواهیم به رنگریزی فرش کاشان بپردازیم تا بیشتر دلیل برتری و جذابیت فرش کاشان نسبت به بقیه فرش ها را درک کنیم.
تاریخچه رنگریزی فرش کاشان
قدمت رنگریزی در کاشان به بیش از 7 هزار سال پیش یعنی هزاره پنجم قبل از میلاد باز می‌گردد. چنین قدمت و تاریخچه ای دلیلی بر اثبات تجربه بالا و کیفیت بهتر رنگریزی در کاشان است.
کاشان به عنوان مهد رنگریزی ایران شناخته می‌شود. در قدیم رنگریزی فرش کاشان معمولا در مجموعه سیلک رواج داشته است.
پروفسور گیرشمن که یک باستان شناس فرانسوی است در پی تحقیقات خود در شهر سیلک می نویسد: « مرده را به طرز درهم پیجیده ای در کف اتاق ها دفن می کردند. جسد فقید را به رنگ قرمز، ملون می کردند و این عمل در جاهای دیگر نیز دیده نشده است. رنگ قرمز که با ان دیوار های اطاق را می اندودند، وسیله تزئین داخلی به شمار می رفت. این رنگ مخلوطی است از اکسید آهن با عصاره میوه که در نجد ایران بسیار عمومیت داشت.این نمونه خوبی است که سلیقه بشر را برای تنوع آزمایش ها و استعداد وی را برای اختراع نشان می دهد.»
این نشان از اهمیت هنر رنگریزی برای مردم شهر سلیک بوده و نشان می‌دهد که این هنر ریشه در اعتقادات و زندگی آنها دارد. از آنجایی که معادن لاجرود زیادی در اطراف کاشان وجود دارد، استفاده از رنگ لاجوردی را برای مردم کاشان راحت و قابل دسترس کرده است.
متاسفانه به دلایل اتفاقات تاریخی که در شهر سیلک اتفاق افتاده است و هنر رنگریزی که بر پارچه و الیاف انجام میشده، امروزه هیچ اثری از آن آثار ارزشمند باقی نمانده است. پارچه هایی که از دوران ساسانی به جا مانده است، میتوان نتیجه گرفت که هنر رنگریزی در شهر کاشان به زمان ساسانی باز می‌گردد.
بعد از ورود اسلام به ایران، هنر رنگریزی علاوه بر رنگریزی الیاف و پارچه به دنیای سفالگری و کاشی سازی و... نیز پا گذاشت. آثار نفیق این هنر ها از دوره های آل بویه، سلجوقی، خوارزمشاهیان، ایلخانان و ترکمانان و دوره های قبل از آن برجا مانده است. توماس هربرت در سفرنامه خود از کارترایت انگلیسی که در دوره صفویه در سال ۱۶۰۰ میلادی از کاشان دیدار کرده نقل می کند: «هنر عالی آنها رنگرزی پارچه های ابریشمی و کتانی است و دیگر گل و بوته هایی که از چرم می سازند».
در مجله فارسی زبان شهر لندن به نام روزگار نو نیز درباره کاشان و هنر رنگریزی کاشان این چنین یاد شده است:
«این شهر از قدیم الأیام سوابق طولانی و شهرت تاریخی در کار رنگرزی داشته است و حتی کارشناسان اروپایی که به این منظور به ایران آمده اند،در کارگاه های کاشان فنون رنگرزی را آموخته و تکمیل کرده اند.»
به دلیل اینکه رنگریزی ابریشم و مخمل در کاشان در یک زمان رونق زیادی داشته است، هنر رنگریزی فرش کاشان ابریشمی و مخملی رقابت تنگاتنگی داشته است.
در پی زیبایی این هنر پروفسور پوپ می‌نویسد: «… این قالی ها نه از حیث عظمت و جلال،بلکه از حیث درخشندگی و عمق رنگ با مخمل یکسان است. مبنای این رقابت واحد است؛ زیرا هر دو دسته هنرمندان،ابریشم به کار می بردند و هر دو نسج در یک دیگرنگ و در یک کارگاه بافته می شدند.» رنگریزی فرش کاشان بعد از دوره صفویه نیز رونق زیادی داشته است. برای مثال در دوران قاجار با اوج گرفتن هنر رنگریزی ابریشم و مخمل بسیاری از افراد به یادگیری این هنر روی آورده و رنگریزی فرش کاشان با استفاده از رنگ های طبیعی گیاهی و معدنی رونق گرفت.
شاید بپرسید پس رنگ های مصنوعی چه زمانی به پا به هنر فرش کاشان گذاشت؟
رنگ های مصنوعی که از حدود سال ۱۸۰۰ میلادی در غرب تولید شده بودند، در سال ۱۸۸۳ / ۱۲۶۲ شمسی به ایران راه یافت.
استفاده از رنگ های مصنوعی در رنگریزی فرش کاشان تاثیر مطلوبی نداشت. لرد کرزن در این باره می‌گوید: «از آثار صنایع دستی ایران، یگانه چیز قابل توجه قالی است. این متاع نفیس را سابقاً با نقشه های زیبای شرقی و رنگ های طبیعی نباتی تهیه می کردند. اما چند سالی است که رنگ مصنوعی آنیلین و نقشه های یکنواخت فرنگی،قالی ایران را زمین زده است، اگر چه از طرف دولت ایران برای جلوگیری از این مفاسد اقداماتی می شود.»
بعد از جنگ جهانی اول، کمپانی های آمریکایی پا به هنر فرش کاشان دستبافت گذاشت و با تاسیس 15 موسسه مستقل در زمینه تولید فرش کاشان، دخالت خود را در این هنر جذاب ایرانی شروع کرد.
در مقاله «قالی کاشان در قرن کنونی» در مورد دخالت آمریکایی ها در فرش دستباف کاشان گفته شده:
«… به این دلیل که فقط پیرو سود آنی و عاجل خود بودند، طرز کارشان به شکست و زیان صنعت قالی می انجامید؛ زیرا در اصول و ارکان آن مداخله و اعمال نظریه هایی می نمودند که هر چند سود و سهولت کار را هم در برداشت، ولی بالمآل اعتبار این صنعت تاریخی را متزلزل می ساخت؛ به علت آنکه از مجموع چهار عامل اصلی قالی-یعنی پشم،نقشه،رنگ،بافت- در سه رکن آن که رنگ و نقشه و بافت بود، تغییراتی دادند که اصالت صنعتی و جنبه هنری و صبغه ایرانی بودن او را از بین می برند؛ چه آنکه به جای رنگ های نباتی طبیعی ایرانی، رنگ های آلزیرین را به کار بردند. اگر چه این رنگ ثابت است، ولی خصوصیات دیگر رنگ های نباتی را ندارد که پس از کهنه شدن آن،رنگ و آب شفاف و جلوه گرم و گیرای قالی های قدیمی را پیدا کند. به علاوه آنکه خوب به عمل آوردن رنگ های شیمیایی آلزیرین هم با کارگاه های ساده و اولیه و کارگان بی سواد کار آسانی نبود.»
کم کم استفاده از رنگ های طبیعی در رنگریزی فرش کاشان کم شده و بیشتر افراد روی به استفاده از رنگ های مصنوعی آوردند. البته تا دهه 40 کم و بیش از رنگ طبیعی نیز برای رنگریزی فرش کاشان استفاده می‌شد اما بعد از آن کل رنگریزی فرش کاشان به جز مواد کمی با استفاده از رنگ های مصنوعی انجام می‌شود.
رنگ های طبیعی فرش کاشان از چه چیزهایی بدست می‌آمدند؟
در قدیم و البته در موادری محدود در دنیای امروز از رنگزاهای برگ مو، پوست انار، پوست گردو، روناس، نیل، قرمزدانه، اسپرک و رنگ دانه های زاج سفید، قره قرورت (قرا)، ماست و دوغ ترش، مازو، غوره، سنگ ترش، سنگ آهک، زاج سیاه و.. استفاده می‌شود.
محبوب ترین رنگ های فرش کاشان
در سال 1344 بیشتر رنگ های سرمه ای، آبی سیر، آبی روشن، سبز، لیمویی، گلی قرمز دانه، گلی روناسی، طلایی، ملّه ای، قهوه ای، صورتی کم رنگ، صورتی پر رنگ، ترمه ای، دارچینی، مشکی، ساق چناری، خاکی، الماسی، کرم، سنجدی یا مغز پسته ای و پیازی محبوب بوده است.
امروزه نیز بعضی از این رنگ ها در تولید فرش کاشان استفاده می‌شود. در زیر رنگ های محبوب فرش کاشان امروزی آورده شده است:
• رنگ های سرمه ای
• لاکی
• کرم
• خاکی
• آبی روشن
• آبی پر رنگ
• دارچینی
• قهوه ای
• طلایی
• زیتونی
• ساقه چناری
• چهره ای
• سفید
• زرد
• سبز کمرنگ
• فیلی
• گلی روناسی
• گلی قرمز دانه
• مشکی
• مسی
• پوست پیازی
مهم ترین قسمت هر فرش کاشان که میتواند ارزش و زیبایی طرح فرش را به تصویر بکشد، رنگ فرش کاشان است که به دلیل سابقه دیرینه این شهر در رنگریزی به بهترین و متفاوت ترین شکل ممکن انجام می‌شود. شما نیز اگر قصد خرید فرشی با زیبایی خیره کننده و رنگ های بسیار جذاب را دارید تا دکوراسیون جذابی برای خانه خود فراهم کرده باشید، حتما به سراغ فرش دستبافت و فرش ماشینی کاشان بروید.