وقتی صحبت از فرش در دوران های تاریخی ایران می‌کنیم، منظور ما فرش دستبافت است. همانطور که از نامش مشخص است، با دست هنرمندان ایرانی بافته می‌شود و تولید آن هیچگاه به پای فرش ماشینی نرسیده است. دوران قاجار از دوران های پرصدای تاریخ ایران بوده است که گاهی در تلاش برای رشد و گاهی هم در تلاش برای نابودی تمدن ایرانی بوده اند. فرش در دوران قاجار پستی و بلندی های زیادی داشته است. اگر دوست دارید درباره این هنر جذاب ایرانی در دوره قاجار بیشتر بدانید، تا انتهای این مقاله با ما همراه شوید.
در دوران قاجار بازار صادرات فرش داغ داغ بود. صادر کردن فرش دستبافت ایرانی به اروپا و کشورهای اروپایی از دوران صفویه شروع شده بود و در دوره قاجار نیز وجود داشت. زیباترین فرش های دستبافت ایرانی از طریق استانبول ترکیه به کشورهای اروپایی ارسال میشد. فرش تبریز، فرش کاشان، فرش یزد، فرش اصفهان و .... از جمله فرش های پرفروش و پرتقاضا اروپاییان بوده است.
تجارت فرش در قاجار
بازار تجارت فرش در قاجار رو به کاهش و اصطلاحا نزولی بود. با وجود اینکه در زمان سلطنت شاهان اولیه قاجار بازار تجارت فرش گرم بود، اما کم کم رو به خاموشی رفت. در واقع در دوران شاهان ناصری و مظفری، بازار صادرات فرش به اروپا رونق خوبی داشت. اما در دوران شاهان پایانی این دوره اصلا بازار صادرات فرش خوب نبود.
حکومت قاجار و فرش
حکومت قاجار 250 سال طول کشیده است. در این 250 سال بازار فرش همیشه در یک حالت خاص و یکنواخت نبوده و بالا و پایین میشده است.
اگر بخواهیم از رشد هنر فرش در دوران قاجار صحبت کنیم، باید این دوران را به 3 بخش تقسیم کنیم:
• ابتدا
• وسط
• انتها
در دوران ابتدایی اعتقاد به رشد و پیشرفت صادرات فرش زیاد بوده و به همین دلیل صادرات فرش رونق خوبی داشته است. بعد از آن به دلیل نالایقی حاکمان و عدم توجه به این هنر جذاب ایرانی، کم کم بازار صادرات فرش کم شد و در اواخر حکومت قاجار نزدیک به صفر شد.
دلیل کم ورنق شدن صادرات فرش ایرانی در دوران قاجار
در دوران قاجار تولید صنایع دستی و محلی به شدت کاهش یافت. دلیل آن هم استعمار انگلیس و روس بود که ورود کالا از بازارهای خارجی را آزاد کرده بود. کم کم اقتصاد ایران بحرانی شد و از جایگاهی که صادرات آن بیشتر از واردات بود، به جایگاهی رسید که واردات در آن بیشتر از صادرات شد. جالب است بدانید در دوران قاجار کمبود نقره وجود داشت و پول کم بود!
دلیل بحرانی شدن اقتصاد قاجار نیز عدم توجه به صادرات ابریشم و فرش ایرانی بود که تاثیر بسیار زیادی در رشد اقتصاد کشور داشتند.
تاثیرپذیری فرهنگ غربی در هنر فرش ایران
دوران قاجار عصر ارتباطات با غرب بوده است. در این دوران ایران از لحاظ اجتماعی، فرهنگی، سیاسی، اقتصادی و فکری از اورپا و فرهنگ های غربی تاثیر گرفت. این تاثیرات در هنر فرش بافی نیز قدم گذاشت و باعث تغییر در ابعاد، نقش و نگار و روش های بافت فرش شد. این تغییرات باعث استقبال بیشتر کشورهای غربی مانند اروپا، آمریکا و... شد. به همین دلیل نمایشگاه های بین المللی صادرات فرش دستبافت ایرانی ایجاد شد و باعث شناخته تر شدن هنر جذاب فرش بافی ایران به جهانیان شد.
از مهم ترین تغییراتی که در دوران قاجار در هنر فرشبافی ایجاد شد، بافت فرش های تصویری بود که امروزه نیز رونق زیادی دارد. در واقع تعداد زیادی از فرش هایی که در دوران قاجار بافته شد، از نوع تصویری بودند. بعضی از آنها در موزه های ایرانی نگه داری شده و قابل مشاهده است.
قالی تصویری چه نوع قالی است؟
وقتی در بافت طرح و نقش قالی به جای نقش و نگار درخت و گل از تصویر بخصوص چهره انسان استفاده شود، قالی تصویری خلق می‌شود.
در دوران قاجار ما 4 نوع قالی تصویری داشتیم:
• قالی‌های تصویری با موضوع ادبیات غنائی مانند داستان لیلی و مجنون، خسرو و شیرین، بهرام گور و....
• قالی‌های تصویری با موضوع حماسی مانند داستان‌های شاهنامه،رستم و سهراب، سیاوش، هفت‌خوان رستم و....
• قالی‌های تصویری با موضوع شخصیت‌های اساطیری مانند جمشید، نادرشاه، هوشنگ شاه و....
• قالی‌های تصویری با موضوع شخصیت‌های دینی و مذهبی مانند تمثال امامان، نورعلی‌شان و....
البته در دوران قاجار فرش هایی با تصویر غربیانی که در ایران وجود داشتند، چهره افراد مشهور، تصویر خیرین و بزرگان آن زمان نیز بافته شده است.
وقتی به جای استفاده از گل و بوته و لچک و ترنج از چهره افراد و تصاویر شاهنامه و ادبی ایران باستان استفاده شد، صنعت فرش رشد جدید و چشمگیری داشت.
مهم ترین مراکز بافت فرش در دوران قاجار چه شهرهایی بودند؟
در دوران قاجار فرش کاشان، فرش کرمان، فرش تبریز از مهم ترین فرش های صادراتی ایران بوده است. فرش های تصویری با موضوع پادشاهی، اروپایی و باستانی در شهر کرمان و فرش با موضوعلت مذهبی و ادبی در شهر کاشان و تبریز بافته می‌شدند. تمامی این رشد و نوآوری فرش در دوران قاجار به علت ناکفایتی پادشاهان آن زمان کم رونق شد و آن رشدی که میتوانست در آن زمان داشته باشد را از دست داد.