فرش ایرانی از هنرهایی است که آوازه آن در سطح بین الملل گسترده شده است. فرش ایرانی چه به صورت فرش ماشینی و چه به صورت دستبافت از چنان کیفیتی برخوردار است که دست تمام کشورهای دیگر را در زمینه تولید فرش از پشت بسته است. فرش دستبافت ایرانی به دلیل زیبایی منحصربفرد و طرح و نقش دلنشین نه تنها برای مردم ایران بلکه برای تمام جهانیان جذاب است. همه ما می‌دانیم که فرش دستبافت هنر دست بافندگان ماهر ایرانی است. اما بنظرتان یک بافنده چطور این زیبایی و طرح و نقش را خلق می‌کند؟ چطور از آن نخ های نازک چنین فرش محکم و ماندگار را می‌سازد که با گذشت سالیان سال همچنان زیبا و قابل استفاده است؟
در این مقاله به پاسخ تمام این سوالات رسیده و با روند تولید فرش دستبافت به صورت کامل آشنا می‌شویم. پس اگر،
• دوست دارید بدانید یک فرش دستبافت چطور بافته می‌شود؟
• علاقه مند به یادگیری و بافت یک فرش یا تابلو فرش کوچک برای خود هستید،
این مقاله مخصوص شماست.
وسایل و ابزارآلات بافت فرش
برای فرش بافی ما نیازمند داشتن یک سری وسایل و ابزارآلات مخصوص هستیم که آشنایی با آنها برای فعالیت در زمینه فرش بافی حیاتی و مهم است.
وسایل مورد نیاز برای فرش بافی
• دار قالی
• دفه
• شانه
• کاردک
• قیچی
• چله
• کوجی
• سک و سیخ پود کشی
اگر هر یک از موارد گفته شده برای شما ناآشنا است نگران نباشید، در ادامه به صورت مفصل تر با کدام از آنها آشنا می‌شویم و کاربرد آنها را در زمینه فرش بافی یاد می‌گیریم.
دار قالی
از دار قالی شروع می‌کنیم که تمام فرش بر روی آن اجرا می‌شود. قالی و فرش دستبافت برروی یک دار قالی بافته می‌شود. اندازه دار قالی بسته به اندازه فرش متغیر است. طبیعتا اندازه دار فرش 12 متری از دار فرش 6 متری بزرگ تر است. در زمینه فرش بافی ما با دو نوع دار روبرو هستیم:
• دار عمودی
اگر افرادی که در فرش بافی فعالیت می‌کنند، از دار عمودی برای بافت فرش استفاده می‌کنند.
• دار افقی
بعضی از بافندگان فرش بافی نیز ترجیح می‌دهند از دار افقی برای بافت فرش استفاده کنند. مانند ترکمن صحرا که از دار افقی برای بافت فرش استفاده می‌کنند.
جنس دار قالی از چیست؟
در گذشته تمام دار های قالی از جنس چوب بودند و گوشه های آنها به وسیله چند تیره بهم وصل می‌شد. اما امروزه با پیشرفت صنعت فرش بافی ما با دستگاه های آهنی رو برو هستیم که با پیچ و مهره بهم متصل شده اند و به عنوان دار قالی مورد استفاده قرار می‌گیرند.
نکته اساسی در رابطه با دار قالی
دار قالی باید دارای زاویه 90 درجه باشد. اگر دار قالی شما زاویه 90 درجه نداشته باشد، کج بوده و یک قالی و فرش کج به شما تحویل می‌دهد. فرش دستبافتی که کج بافته شده باشد ارزش زیادی ندارد.
اگر برای فرش بافی از دار عمودی استفاده کنید، فضای کمی از اتاق شما اشغال می‌شود. اما دار های افقی فضای زیادی را اشغال می‌کند.
استفاده از دار افقی باعث آسیب رسیدن به کمر و چشم شما می‌شود و این به دلیل طرز نشستن نامناسب بافنده فرش است؛ اما برای فرش بافی با دار عمودی شما در وضعیت مناسبی نشسته و آسیبی به بدنتان وارد نمی‌کنید.
دفه یا دفتین
دفه یک وسیله فلزی سر شانه ای است که در فرش بافی مورد استفاده قرار گرفته و باعث محکم کردن و فشار دادن گره های بافته شده می‌شود. در حقیقت دفه بافت بافنده فرش را محکم می‌کند. دفه اسم هایی زیادی دارد و هر قوم و فرهنگی برای آن نام خاصی دارند. برخی از این نام ها مانند دفه، دفتین، کرکیت، کلوزار و دستوک است.
اگر برای اولین بار دفه را در دست خود بگیرید برایتان سنگین بوده و متوجه می‌شوید کار با آن راحت نیست. اما بافندگان فرش بافی بقدری در این زمینه تبحر پیدا کرده اند که به سرعت از آن استفاده می‌کنند.
انواع دفه فرش بافی
• سبک
دفه های سبک با دیک دست کوبیده می‌شوند.
• سنگین
دفه های سنگین با دو دست استفاده می‌شوند.
هر دو دفه یک کار را انجام می‌دهند اما زمان استفاده از هرکدام بسیار مهم است. برای مثال شما برای فرش بافی تا نیمی از فرش می‌توانید از دفه سبک استفاده کنید اما بعد از آن دیگر دفه سبک توانایی وارد کردن گره های جدید به تار قالی را ندارند. از همین رو باید از دفه سنگین برای ادامه فرش بافی استفاده شود.
البته می‌توانید برای بافت کل فرش نیز از دفه سنگین استفاده کنید تا فرشی یکدست و زیبا را خلق کنید.
چله فرش
بعد از آماده سازی دار قالی نوبت به چله کشی فرش است. چله فرش حکم اسکلت بدن ما انسان ها را دارد. کل بنای فرش برروی این چله پیاده می‌شود و باید با دقت و حوصله توسط متخصصان این حوزه انجام شود. هنگام فرش بافی نخ پود به صورت یکی در میان از میان تارهای چله رد شده و نقش و نگار فرش را خلق می‌کند.
اگر اندازه چله به خوبی تعیین نشده و چلع بلند و کشیده آماده فرش بافی نشود، فرش خوبی دست شما را نمی‌گیرد. هرچقدر چله فرش بیشتر کشیده شود، کیفیت فرش شما نیز بهتر خواهد بود.
جنس نخ چله
• ابریشم
• پنبه
• پشم
امروزه اکثر چله ها، چله پنبه ای هستند زیرا استحکام و قدر زیادی دارد. اما در گذشته از ابریشم و پشم نیز استفاده میشه که دارای قیمت زیادی نیز هستند.
هر چله با توجه به جنس آن دارای رجشمار و لای مخصوص به خود است که بافنده باید طبق آن به فرش بافی اقدام کند.
نخ پود یا آرقاچ
نخ پود از جنس پنبه بوده و بعد بافت هر رج فرش از میان زیر و روی فرش رد می‌شود. این نخ پود توسط دفه کوبیده شده و بعد محکم کردن بافت، بافنده به سراغ رج بعدی فرش می‌رود.
کوجی
کوجی یک میله کمک کنده به دار قالی است که تا تمام شدن فرش بافی روی فرش باقی می‌ماند. بعد از تمام شدن فرش نیز قبل از چیدن چله فرش، کوجی را از کنار در می‌آورند. کوچی داری قطر بین 4 الی 6 میلی متر است. حال شاید بپرسید کاربرد کوجی چیست؟
کوجی وظیفه محکم کردن بافت فرش و انسجام بیشتر گره های فرش را دارد.
کاردک یا کثر
این وسیله برای بریدن سر خامه های اضافی بعد از بافت در فرش بافی مورد استفاده قرار می‌گیرد. کاردک ها در دو نوع دسته فلزی و دسته چوبی موجود هستند. زیبایی دسته چوبی ها بیشتر از دسته فلزی هاست اما ماندگاری کاردک های دسته فلزی بسیار بیشتر است.
خامه فرش
گفتیم که کاردک خامه های اضافی بعد از بافت را می‌چیند. اما اصلا خامه فرش چیست؟ خامه آن اضافی نخ هایی است که بعد از گره زدن و بافت روی فرش باقی می‌ماند.
قیچی
قیچی مناسب فرش بافی با قیچی های دیگر تفاوت هایی دارد. برای مثال دسته قیچی فرش بافی تا محل بریدن قیجی فاصله دارد که این فاصله برای راحتی بافنده هنگام چیدن پرزهای فرش ایجاد شده است.
وقت شروع بافت فرش است.
خب حال که با تمام وسیله های مورد نیاز برای بافت فرش آشنا شدیم، نوبت شروع بافت است. همانطور که گفتیم ما قالی را بروی چله می‌بافیم. حال که چله فرش ما آماده است، ما باید نقشه فرش را روی بروی خود قرار داده و طبق آن شروع به بافت کنیم. فرش بافی از کنار یک فرش شروع شده و وقتی عرض فرش کامل شد و نخ پود همراه با دفه روی آن محکم شد، یک رج آن کامل می‌شود.
هر رج فرش از تار و پود به صورت زیر و رو تشکیل شده است که باعث خلق یک اثر زیبا روی فرش می‌شود. بافت هر رج فرش و کوبیدن نخ پود با استفاده از دفه تا انتهای بافت فرش ادامه دارد.
پرز های اضافی حاصل از بافت طبق هر فرش در زمان متفاوتی چیده می‌شود. در بعضی از فرش ها وقتی اندازه آن اصطلاحا چهار انگشتی شد، چیده می‌شود. در بعضی دیگر از فرش ها نیز بعد از بافت هر رج پرزهای اضافی فرش چیده می‌شود.
دلیل چیدن این پرزها نیز راحتی بافنده فرش هنگام فرش بافی است و بافنده فرش برای چیدن آنها نیز باید از قیچی مخصوصی که با آن آشنا شدیم استفاده کند.
نقشه خوانی فرش
ما در مقاله های قبلی انواع نقشه های موجود برای فرش بافی را معرفی کردیم. به صورت کلی نقشه فرش ها در دو نوع نقشه کامپیوتری و نقشه سنتی موجود می‌باشد. اینکه کدام یک از آنها برای ما بهتر بوده و روند بافت را برای ما سرعت می‌بخشد در مقاله های قبلی به صورت کامل بررسی شده است. اما اینجا می‌خواهیم با نحوه خواندن نقشه آشنا شویم.
اگر از نقشه های سنتی استفاده می‌کنید شما باید طرح شطرنجی نقشه را که معمولا به صورت یک سانتی متر یک سانتی متر از هم جدا شده، روبروی خود قرار دهید. در گذشته نقشه خوان کنار بافنده نشسته و با صدای بلند به بافنده می‌گقت که از هر نرگ به فاصله چند گره ای از رنگ قبلی خود، استفاده کند. اما امروزه اکثر بافندگان خود کار نقشه خوانی را انجام می‌دهند. بعد از بافت هر یک سانتی متر باز نقشه خوان شروع به نقشه خوانی کرده و بافنده یک سانتی متر بعدی از فرش را تکمیل می‌کند.
نقشه خوانی از روی نقشه های کامپیوتری بسیار راحت تر بوده و به روند بافت فرش بافی سرعت می‌بخشد. بافنده فرش با خواندن اعداد و کدهای روی نقشه اقدام به بافت هر رنگ در فرش می‌کند.
نقشه خوانی فرش از مهم ترین قسمت های فرش است که در زیبایی و ارزش فرش تاثیر هنگفتی می‌گذارد. از همین رو بافنده هنگام فرش بافی باید در آن دقت زیادی داشته باشد.
نخ فرش
الیافی که برای بافت فرش دستبافت استفاده می‌شود در چهار نوع پشم، کرک، ابریشم و نخ پنبه وجود دارد. هر یک از این الیاف ها دارای قیمت متفاوت و مزایای متفاوت خاص خود است. امروزه اکثر بافندگان از پشم برای بافت فرش خود استفاده می‌کنند زیرا قیمت آن نسبت به بقیه الیاف ها مناسب تر بوده و دارای استحکام و قدرت زیادی است. نخ فرش از اهمیت زیادی برخوردار است زیرا تمام طول عمر فرش و ماندگاری طرح و نقش فرش در گرو آن است.
برای آشنایی بیشتر با نخ و نقشه فرش می‌توانید مقاله مربوط به نخ و نقشه را مطالعه کنید تا بهترین انتخاب را برای فرش خود داشته باشید.
رنگ نخ های فرش
به صورت کلی پشم و نخ فرش در دو نوع مصنوعی و گیاهی رنگریزی می‌شوند. از آنجایی که زیبایی و کیفیت رنگ های طبیعی بیشتر است اکثرا در بافت فرش بافی دستبافت از رنگریزی طبیعی استفاده می‌شود. حال قصد داریم با این نوع رنگریزی آشنا شده و آن را کامل بررسی کنیم.
رنگ های طبیعی از چه چیزهایی بدست می‌آیند؟
معمولا رنگ های طبیعی از میوه هایی مانند انار، انجیر و... بدست می‌آید. پوسته گردو نیز از مواردی است که در تهیه رنگ طبیعی استفاده می‌شود.
البته بعضی از افراد از گیاهان برای رنگ ریزی نخ فرش استفاده می‌کنند. گیاهانی مانند روناس که در دیگ به همراه نخ فرش جوشانده می‌شود.
نوع دیگری از رنگ ها نیز رنگ هایی است که از کشور چین وارد شده و همراه نخ داخل دیگ جوشانده می‌شود. این نوع رنگ های کیفیت به مراتب کمتری نسبت به دو نوع قبلی داشته و پیشنهاد می‌شود نخ هایی که با این نوع رنگ آماده شده است را خریداری نکنید.
رنگریزی نخ ها چطور انجام می‌شود؟
پوست میوه های گفته شده همراه با نخ خام در دیگ ریخته شده و جوشانده می‌شود. بعد از آنکه مغز نخ ها کاملا با رنگ پخته شد، به آنها تثبیت کننده زده می‌شود تا بعد از یک مدت استفاده از فرش رنگ آن از بین نرود.
در مورد رنگ های گیاهی باید دقت کرد که هرچقدر رنگ و نخ شما بیشتر جوشیده شود، نخ پر رنگ تری حاصل می‌شود. پس هنگام رنگریزی گیاهی باید مرتب قسمتی از نخ ها را از دیگ خارج کرده و مشاهد کنید و تا رنگ مورد نظزتان حاصل شد، دیگ را خاموش کرده و بقیه مراحل را طی کنید.
برای داشتن بهترین عملکرد هنگام فرش بافی باید با ابزارآلات و مراحل بافت به صورت کامل آشنا باشیم تا بهترین اثر را خلق کنیم. پس اگر بافنده فرش هستید یا می‌خواهید یک تابلو فرش یا فرش کوچک برای خود ببافید دقت کنید که کیفیت مواد فرش و استفاده از ابزارآلات گفته شده در زیبایی، ارزش، ماندگاری و قیمت فرش شما تاثیر بسزایی دارد.